Η αρχαιότερη γνωστή οχύρωση της Αθήνας ανάγεται στους ώριμους προϊστορικούς χρόνους. Πρόκειται για το «Κυκλώπειον τείχος» και το «Πελαργικόν», που περιέβαλλαν τον ιερό βράχο της Ακροπόλεως (τέλη 2ης χιλιετίας πκχ.).
Τον 6ο αι. πκχ. η πόλη περιτριγυρίσθηκε από τείχος, από τον Πεισίστρατο και τους διαδόχους του (Πεισιστρατίδες). Το εν λόγω τείχος καταστράφηκε από τους Πέρσες, ενώ τα ελάχιστα διασωθέντα τμήματά του κατεδαφίσθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση ενός ευρύτερου περιβόλου μετά την αποχώρηση των Περσών, το 480 πκχ.
Μετά την μάχη των Πλαταιών (479 πκχ.) και την οριστική απομάκρυνση των εχθρικών δυνάμεων από τα ελληνικά εδάφη, ο Θεμιστοκλέους προχώρισε στην τείχιση της πόλης των Αθηνών και των λιμένων του Πειραιώς. Το εγχείρημα έφερε σε πέρας λίγα χρόνια αργότερα ο Κίμων που προχώρησε στην οικοδόμηση των δύο Μακρών Τειχών, του Φαληρικού και του Βορείου τείχους (459-456 πκχ.), που συνέδεσαν την Αθήνα με τον Πειραιά.
Κατά τα έτη 446-443 πκχ., ο Περικλής συμπλήρωσε την οικοδόμηση των Μακρών Τειχών με την ανέγερση του Νοτίου τείχους ή δια μέσου τείχους ανάμεσα στο Φαληρικό και στο Βόρειο τείχος. Λείψανα της Θεμιστόκλειας οχύρωσης σώζονται σε διάφορα σημεία του Κεραμεικού και κοντά στο Ολυμπιείο, το οποίο προφανώς βρισκόταν εντός του περιβόλου του τείχους.
Με το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου το 404 πκχ., οι ηττημένοι Αθηναίοι υποχρεώθηκαν από τους Σπαρτιάτες να καταστρέψουν όλα τα τείχη της πόλης (του Άστεως, του Πειραιώς και τα Μακρά Τείχη), μεγάλο μέρος των οποίων ξαναχτίσθηκε μετά την επάνοδο της δημοκρατίας από τον Κόνωνα το 394 πκχ.
Μετά τους Ελληνιστικούς χρόνους η σταδιακή παρακμή της πόλης είχε ως άμεση συνέπεια την βαθμιαία εγκατάλειψη των οχυρωματικών εργασιών και των συστηματικών επιδιορθώσεων στο τείχος.
Μετά την εισβολή των Ερούλων (267 κχ.) όλη η πόλη καταστράφηκε. Στην Αγορά, όλα τα κτήρια κατεδαφίστηκαν με εξαίρεση τον Ναό του Ηφαίστου, λόγω της καταστροφής των τειχών και της συρρίκνωσης της πόλης, ένα νέο πολύ μικρότερο τείχος κατασκευάστηκε γύρω στο 280 κχ. με αρχαία μέλη, βόρεια της Ακρόπολης, το υστερορωμαϊκό τείχος.
1. Κυκλώπειον τείχος
2. Πελασγικό τείχος
3. Θεμιστόκλειο τείχος
4. Μακρά Τείχη
5. Υστερορωμαϊκό τείχος
• Τμήματα τειχών και πύλες
1. Κυκλώπειον τείχος
Οι Αχαιοί έφεραν στην Αθήνα τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της πολεοδομίας τους. Την «οχυρωμένη ακρόπολη» και το «ανάκτορο». Πράγματι, ο βράχος της Ακρόπολης τειχίστηκε με κυκλώπειο τείχος (παρόμοιο με αυτό των Μυκηνών), ενώ εντός του τείχους χτίστηκε ένα μεγάλο ανάκτορο.
Το μυκηναϊκό τείχος χτίστηκε γύρω στο 1250 πκχ. και λειτούργησε ως κύριο τείχος της Ακρόπολης μέχρι την περσική επίθεση το 480 πκχ.
Αργότερα τμήματα του τείχους ήταν ακόμη ορατά στην Ακρόπολη, τα οποία είχαν μεγάλη συμβολική αξία λόγω της αρχαιότητας και της σύνδεσης με την «εποχή των ηρώων» τους.
Στην κεντρική είσοδος του Μυκηναϊκού τείχους κατασκευάστηκε αργότερα ο Ναός της Αθηνάς Νίκης, μεγάλο μέρος του οποίου διατηρείται ακόμα κάτω από τον κλασικό ναό.
2. Πελασγικό τείχος
Το Πελασγικό τείχος, από τεράστιους λαξεμένους ογκόλιθους, γνωστό και ως Εννεάπυλο, χτίστηκε στους πρόποδες της Ακροπόλεως τον 12ο αι. πκχ. και συμπλήρωνε το αρχαιότερο Κυκλώπειο τείχος.
Ιχνη του τείχους σώζονται σήμερα μόνο στη βορειοδυτική πλευρά της Ακρόπολης.
Η ανέγερσή του συνδέεται με τον «συνοικισμό», δηλαδή την συνένωση των ανεξάρτητων περιοχών της Αττικής υπό την εξουσία ενός άρχοντος, πιθανώς του Θησέως.
3. Θεμιστόκλειο τείχος
Το Θεμιστόκλειο Τείχος ήταν το μεγαλύτερο σε μήκος οχυρωματικό έργο της πόλης, με ολική περίμετρο 6.500 μ και 13 πύλες. Τα θεμέλια του τείχους τέθηκαν το 479 πκχ. από τον ίδιο τον Θεμιστοκλή και διατηρήθηκε για 1000 περίπου χρόνια.
Τα ιστορικά γεγονότα που υποχρέωσαν τους Αθηναίους στην βιαστική ανέγερσή του, μετά την αποχώρηση των Περσών ήταν ο Σπαρτιατικός κίνδυνος.
Η βάση του τείχους ήταν λίθινη ενώ κατά το υπόλοιπο ύψος ήταν κατασκευασμένο με μεγάλους πλίνθους. Το μέγιστο ύψος του έφθανε τα 8 μέτρα και το φάρδος του τα 2,5 μέτρα, ενώ εξωτερικά το τείχος έφερε τάφρο.
4. Μακρά Τείχη
Τα Μακρά Τείχη χτίστηκαν μεταξύ 461-455 πκχ. και ένωναν την Αθήνα με τον Πειραιά. Αποτελούντο από δύο παράλληλα τείχη, το «Βόρειο» και το «Μέσον», μήκους 7 χλμ και με μεταξύ τους απόσταση 184 μ. Εκτός των δύο παράλληλων αυτών τειχών υπήρχε και τρίτο το «Νότιο» που από την Αθήνα κατέληγε στο σημερινό Παλαιό Φάληρο.
Τα Μακρά Τείχη προτάθηκαν από τον Περικλή σε σχέδια του ναυάρχου Θεμιστοκλή. Το 457 πκχ. επί Κίμωνος κτίσθηκε το Βόρειο Τείχος και μεταξύ των ετών 456 – 431 πκχ. (Πελοποννησιακός Πόλεμος) κτίσθηκε και το «ενδιάμεσο» Μέσον Τείχος από τον αρχιτέκτονα Καλλικράτη. Το Νότιο Τείχος εγκαταλείφθηκε μέχρι που κατέρρευσε.
Έτσι «Μακρά τείχη» θεωρούνται το Βόρειο και το Μεσο. Με την οχυρωματική αυτή διάταξη, ο Πειραιάς αναδείχθηκε στο μεγαλύτερο και ασφαλέστερο εμπορικό και οικονομικό κέντρο εκείνης της εποχής.
Μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου (404 πκχ.) ο Σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος κατεδάφισε τα Μακρά Τείχη. Σύντομα όμως άρχισε η ανοικοδόμησή τους από τον Κόνωνα (395-391 πκχ.).
5. Υστερορωμαϊκό τείχος
Το έτος 267 κχ. οι Έρουλοι, ένας βαρβαρικός λαός, εισέβαλαν στην Αθήνα και κατέστρεψαν την πόλη. Μόνο η Ακρόπολη έμεινε ανέπαφη, σώθηκε κυρίως από τις οχυρώσεις της.
Ο επώνυμος άρχοντας της Αθήνας Δέξιππος κατάφερε να εκδιώξει τους εισβολείς εκτός Αττικής σκοτώνοντας αρκετούς.
Η επιδρομή των Ερούλων προκάλεσε στην Αθήνα μια φοβερή καταστροφή και μείωση του πληθυσμού. Οι Αθηναίοι πλέον συγκεντρώθηκαν σε μια μικρότερη περιοχή βόρεια της Ακρόπολης, στον χώρο γύρω από την Ρωμαϊκή Αγορά.
Τα νέα τείχη που περιέβαλαν αυτή την περιοχή, ξεκινούσαν από την Ακρόπολη με κατεύθυνση βόρεια κατά μήκος της οδού των Παναθηναίων, έφθαναν στην Στοά του Αττάλου την οποία ενσωμάτωναν, από εκει προχωρούσαν ανατολικά μέχρι τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού την οποία ενσωμάτωναν και αυτήν και στην συνέχεια κατευθύνοντο ανατολικά περίπου 350 μέτρα και από εκεί γύριζαν νότια πίσω στο τείχος της Ακρόπολης.
Το τείχος αυτό κατασκεθάστηκε πολύ γρήγορα και υπό καθεστώς ανησυχίας και φόβου, χρησιμοποιώντας ως δομικά υλικά τα ερείπια των αρχαίων κτισμάτων.
• Τμήματα τειχών
Η πιο σημαντική τις πύλες του τείχους ήταν το Δίπυλον. Από της πύλης αυτής το τείχος εκτείνονταν σε καμπύλη γραμμή στο λόφο των Νυμφών και την Πνύκα, από όπου συνέχιζε σε δύο σκέλη όπου το ένα συνέχιζε προς Πειραιά. Από την Πνύκα το τείχος συνέχιζε στο λόφο του Φιλοπάππου όπου έκαμπτε σε ορθή γωνία και κατέρχονταν στη σημερινή οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου κάτω από το σύγχρονο μουσείο της Ακρόπολης όπου και στρεφόταν στην Πύλη του Αδριανού και συνεχίζοντας από τη σημερινή λεωφόρο Βασίλισσας Αμαλίας και οδό Φιλελλήνων έφθανε στη σημερινή πλατεία Συντάγματος. Από εκεί ακολουθώντας την διεύθυνση της οδού Σταδίου, την οδό Κλαυθμώνος, την οδό Σοφοκλέους και την οδό Πειραιώς κατέληγε στη βόρεια πλευρά του Διπύλου
Σήμερα σώζονται απομεινάρια τους σε τουλάχιστον 150 σημεία της πόλης από τη Βαρβάκειο στο Θησείο και από το Σύνταγμα στο Κουκάκι.
6. Θεμιστόκλειο Τείχος στον Κεραμικό.
7. Ιερά Πύλη στον Κεραμικό.
8. Δίπυλο στον Κεραμικό.
9. Προτείχισμα και τάφρος στο υπόγειο του Μουσείυο Ισλαμικής Τέχνης, οδός Αγ. Ασωμάτων 22 & Διπύλου 12.
10. Αχαρνική Πύλη, Εθνική Τράπεζα, οδός Σοφοκλέους & Αιόλου.
11. υπόγειο Ταχ. Ταμιευτηρίου, Αριστείδου 14 και Πεσματζόγλου.
12. υπόγειο Δραγατσανίου, Δραγατσανίου 6, πλ. Κλαθμώνος
14. υπόγειο πολυκατοικίας
15. πλατεία Συντάγματος, οδός Βασιλίσσης Σοφίας & Πανεπιστημίου.
16. περιοχή του Ολυμπιείου
17. υπόγειο ξενοδοχείου Divani, οδος Παρθενωνος 19-25
18. Δίπυλο υπέρ των Πυλών, Λόφος Μουσών
19. Διατείχισμα, Λόφος Νυμφών
20. Μακρά τείχη, οδός Θεσσαλονίκης, Μοσχάτο.
21. Μακρά τείχη, Σταθμός Μοσχάτου, οδός Θεσσαλονίκης.
22. Μακρά τείχη, Νότιο Σκέλος Μακρών Τειχών στις γραμμές του ΗΣΑΠ Νέου Φαλήρου.
• Οι πύλες των Αθηνών
1. Αρχανικαί Πύλαι
2. Πύλη προς Φλύαν
3. Διοχάρους Πύλαι
4. Ανατολική Πυλίς
5. Αιγέως Πύλαι
6. Διόμειαι Πύλαι
7. Ιτώνιαι Πύλαι
8. Αλάδε Πύλαι
9. Νότια Πύλη
10. Δίπυλον υπέρ των Πυλών
11. Νοτία Πυλίς
12. Μελιτίδες Πύλαι
13. Πειραϊκή Πύλη
14. Δημίαι Πύλαι
15. Πειραϊκαί Πύλαι
16. Ιερά Πύλη
17. Δίπυλον ή Θριάσιαι Πύλαι
18. Ηρίαι Πύλαι
1. Αρχανικαί Πύλαι
Η Αχαρνική Πύλη ανεκαλύφθηκε στον πεζόδρομο της οδού Αιόλου στη συμβολή με την οδό Σοφοκλέους, κάτω από το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας.
Από την πύλη σώζεται τμῆμα τοῦ προτειχίσματος καί τῆς τάφρου, τά ὁποῖα είναι εμφανή.
Από την πύλη αυτή ξεκινούσε η Αχαρνική οδός, βασική αρχαία οδική αρτηρία η οποία οδηγούσε προς τους βόρειους δήμους της Αττικής.
2. Πύλη προς Φλύαν
Η Πύλη προς Φλύαν (Χαλάνδρι) και Άθμονον (Μαροῦσι) αποκαλείται καί ΒΑ Πύλη.
Ευρίσκεται κάτω από τό κτίριον της οδού Δραγατσανίου 4-6, στήν πλατεία Κλαυθμώνος.
3. Διοχάρους Πύλαι
Αναφέρονται από τον Στράβωνα και σε διάφορες επιγραφές.
Εικάζεται ότι βρίσκονται στό οικόπεδο μεταξύ των οδών Απόλλωνος, Βουλής και Πεντέλης (νοτίως του ναϊδρίου της Αγίας Δύναμης).
4. Ανατολική Πυλίς
Εικάζεται ότι βρίσκεται απέναντι από τήν Σωτείρα του Λυκοδήμου (κάπου μεταξύ των οδών Φιλελλήνων, Λαμάχου, Νίκης καί Κυδαθηναίων).
Υπάρχουν ελάχιστες αρχαιολογικές ενδείξεις και μηδαμινά ευρήματα.
5. Αιγέως Πύλαι
Είναι γνωστές και ως Ιππάδαι Πύλαι, ευρίσκονται καλυμμένες από τό βόρειο τμήμα του περιβόλου του Ολυμπιείου (δυτικά του Πρόπυλου) και είναι ορατό μόνον το αριστερό μέρος τους.
6. Διόμειαι Πύλαι
Οι Διόμειες Πύλες ονομάζοντα και Βαλεριάνες.
Βρίσκονται στο νότιο τμήμα του περιβόλου του Ολυμπιείου, σώζεται το κατώφλι, το κάτω μέρος των παραστάδων και λίγα αρχιτεκτονικά μέλη.
7. Ιτώνιαι Πύλαι
Κατεστράφηκαν τον 3ο αι. κχ. πού έπαυσε η λειτουργία τους και ετειχίσθηκαν.Τά λείψανά της εὑρίσκονται κάτω ἀπό τό ὁδὀστρωμα τῆς Ἰωσήφ Ρωγῶν (ΝΑ τοῦ Ὀλυμπιείου).
8. Αλάδε Πύλαι
Η πύλη ονομάζετο και Ανατολική Φαληρική, οι αρχαιολόγοι την τοποθετούν στην συμβολή των οδών Φαλήρου και Σπ. Δοντά (μεταξύ Μακρυγιάννη και λεωφ. Συγγρού).
9. Νότια Πύλη
Η πύλη ονομάζετο και Δυτική Φαληρική, και ανακαλύφθηκε στην συμβολή των οδών Τσ. Καρατάση και Ερεχθείου στου Γαργαρέττα, νότια της Ακρόπολης. Η πύλη παρέμεινε σε χρήση έως και τους Ελληνιστικούς χρόνους, οπότε και ετειχίσθηκε. Τα λείψανά της έχουν κατεχωθεί.
10. Δίπυλον υπέρ των Πυλών
Το Δίπυλο υπέρ των Πυλών βρίσκεται στο Διατείχισμα μεταξύ του λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) και του λόφου των Νυμφών (Πνύκα). Σήμερα το Δίπυλον είναι καταχωμένο στό λιθόστρωτο του Πικιώνη, μερικά λείψανα δόμων του νότιου πύργου είναι ορατά απέναντι από την εκκλησία του Άη Δημήτρη του Λουμπαρδιάρη.
11. Νοτία Πυλίς
Βρίσκεται στα ΝΔ του θεάτρου της Δώρας Στράτου. Ήταν η δευτερεύουσα είσοδος-έξοδος της συνοικίας Κοίλης. Η πυλίδα καλύφθηκε από χώματα κατά την διάνοιξη της περιφερειακής οδού Πετραλώνων-Θησείου.
12. Μελιτίδες Πύλαι
Οι Μελιτίδες Πύλες βρίσκονται στο Διατείχισμα μεταξύ του λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) και του λόφου των Νυμφών (Πνύκα) και σώζονται εν μέρει εντός του περιφραγμένου χώρου του Αστεροσκοπείου.
13. Πειραϊκή Πύλη (δια των Μακρών Τειχών)
Η Πειραϊκή Πύλη δια μέσου των Μακρών Τειχών βρίσκεται στην συμβολή των οδών Απολλωνίου και Ανταίου, στα άνω Πετράλωνα. Ήταν η πρωτεύουσα είσοδος-έξοδος της συνοικίας Κοίλης.
14. Δημίαι Πύλαι
15. Πειραϊκαί Πύλαι (εκτός Μακρών Τειχών)
Η Πειραϊκή Πύλη εντός των Μακρών Τειχών ανεκαλύφθηκε στην συμβολή των οδών Ηρακλειδών και Ερυσίχθονος στο Θησείο. Σώζεται και εκτίθεται μέρος του αριστερού πύργου και πλούσια λείψανα της πύλης διασώζονται, σε ειδικώς διαμορφωμένο χώρο στο μέσω των κατοικιών του οικοδομικού τετραγώνου πού των οδών Πουλοπούλου, Ακταίου, Ηρακλειδών και Ερυσίχθονος.
15. Ιερά Πύλη
Από την Ιερά Πύλη περνούσε ο Ηριδανός ποταμός και κατά την κλασική περίοδο (5ος – 4ος αι. πκχ.) την Ιερά Οδό πλαισίωναν νεκροταφεία και ταφικά μνημεία, συχνά διακοσμημένα με επιτύμβια μνημεία και ανάγλυφα.
17. Δίπυλον ή Θριάσιαι Πύλαι
Το Δίπυλο ή Θριάσιες Πύλες, ήταν η επισημότερη και μεγαλύτερη πύλη της Αθήνας και βρισκόταν στον Κεραμεικό.
Από το Δίπυλο διερχόταν η οδός προς την Ακαδημία Πλάτωνος και κατά μήκος της υπήρχε το ”Δημόσιον Σήμα” το δημόσιο δηλαδή νεκροταφείο, ο χώρος ταφής των επιφανών Αθηναίων και των πεσόντων στις μάχες. Εδώ εκφώνησε ο Περικλής τον Επιτάφιο Λόγο για τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου (430 πκχ.).
Από το Δίπυλο ξεκινούσε η πομπή της εορτής των Παναθηναίων και δια της ομώνυμης οδού ανερχόταν στην Ακρόπολη. Η προετοιμασία της πομπής των Παναθηναίων γινόταν στο μεγάλο κτήριο με περίστυλη κεντρική αυλή που βρέθηκε πλάι στο Δίπυλο, ακριβώς πίσω από τα τείχη, το Πομπείον.
18. Ηρίαι Πύλαι
Οι Ηρίες Πύλες εντοπίσθηκαν σε οικόπεδο της οδού Λεωκορίου, στου Ψυρρή. Από τις πύλες περνούσε ο αρχαίος δρόμος που από την Ηρία κατευθυνόταν στον Ιππιο Κολωνό. Η ονομασία τους σημαίνει πύλες των τάφων.
Επιλογές :
Αρχική σελίδα : Αρχαιολογικοί χώροι Αθήνας
Κεφάλαιο 11 : Παριλίσσια περιοχή εκτός τειχών
Κεφάλαιο 12 : Υδραγωγεία
Αθήνα 