Ο Δίας, η Ήρα και οι άλλοι θεοί του Ολύμπου, 1532, Giulio Romano, ο θόλος της Camera dei Giganti, Palazzo Te, Mantova.
Περιεχόμενα
3.1 Η εξέλιξη της θρησκείας
3.2 Θεογονία
3.3 Οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου
3.4 Θρησκευτικά έθιμα
3.5 Ναοί στην Ακρόπολη
3.6 Ναοί στην πόλη των Αθηνών
3.7 Ναοί και ιερά της Αττικής
3.8 Αθηναϊκές εορτές
3.9 Οι θεοί των Ελλήνων
3.1 Η εξέλιξη της θρησκείας
1. Εσοχές («ντουλαπάκια») στο ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά. 2. Βωμός του Διονύσου, στον Διόνυσο.
Την παλαιολιθική εποχή στον ελλαδικό χώρο, περίπου 800.000 έτη πριν, υπήρχαν ταφικές πρακτικές και πολύ αργότερα κατά τη μεσολιθική περίοδο υπήρχε χρήση ώχρας, καύση των νεκρών και πρώιμες προσφορές οστρέων, εν είδει κτερισμάτων (σπήλαιο Φράγχθι, Αργολίδα).
Κατά την μέση και νεότερη νεολιθική εποχή οι ανθρώπου είχαν σεβασμό στους νεκρούς και πίστη στη μεταθανάτια ζωή.
Την προϊστορική θρησκευτική περίοδο υπήρχε η λατρεία μιας παγκόσμιας φυσικής θεάς και του αρσενικού της αντίστοιχου που αναπαριστούσε τον ημερολογιακό κύκλο της φυσικής βλάστησης. Αυτή η λατρεία ήταν στενά συνδεδεμένη με τον θεοποιημένο Ήλιο, τον φορέα του φωτός και την Άνοιξη.
Οι σπουδαιότεροι αρχαιοελληνικοί θεοί για πρώτη φορά ονοματίζονται το 1400 πκχ., σε γραπτά κείμενα της Γραμμικής Β.
Μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων (12ος αι. πκχ.) άλλαξαν οι λατρευτικές συνήθειες. Η διακοπή της λατρείας στα ανακτορικά ιερά ώθησε προς τα νέα υπαίθρια λατρευτικά κέντρα, με παράλληλη ανάπτυξη της ηρωικής λατρείας. Η λατρεία θεοτήτων συγκρότησε αργότερα το Δωδεκάθεο που είναι παρόν στην Αττική σε ιερά όπως αυτά της Αρτέμιδος, του Δία, του Απόλλωνα, της Αθηνάς και του Ποσειδώνα.
Το ελληνικό πάνθεο συγκροτήθηκε και τυποποιήθηκε οριστικά, κατά την αρχαϊκή εποχή, από τα δημοφιλή επικά ποιήματα του Ομήρου και τον Ησίοδο.
Αυτή την περίοδο οριστικοποιήθηκαν και οι μυητικές μυστηριακές λατρείες, όπως του Διονύσου ή της Δήμητρας, με χαρακτήρα περιθωριακό και μη ελεγχόμενο από το κράτος.
3.2 Θεογονία
1. Η Γαία η «παγκόσμια μητέρα», ανάγλυφο στο Ara Pacis, Ρώμη. 2. Η Ρέα δίνει τη φασκιωμένη πέτρα στον Κρόνο, ανάγλυφο ελληνιστικής εποχής, Musei Capitolini, Ρώμη.
Ο Ησίοδος, που έζησε τον 8ο αι. πκχ., με το μεγάλο αφηγηματικό του ποίημα έπος «Θεογονία» αναφέρεται στις τοπικές λατρείες των Θεών και στην απαρχή του κόσμου.
Όλα ξεκίνησαν από το Χάος. Στη συνέχεια γεννήθηκε η Γη, ο Τάρταρος και ο Έρωτας. Από το Χάος γεννήθηκε το Έρεβος και η Μαύρη Νύχτα που γέννησαν τον Αιθέρα και την Ημέρα.
Αργότερα η Γη γέννησε τον Ουρανό και από την ένωση αυτών των δύο δημιουργήθηκαν ο Ωκεανός, οι Τιτάνες, οι Κύκλωπες και οι Εκατόγχειρες.
Οι σχέσεις μεταξύ του Ουρανού και των παιδιών του δεν ήταν πολύ φιλικές. Η οργή του μεγάλου Θεού έπεσε πάνω στους Τιτάνες τους οποίους φυλάκισε στα έγκατα της γης. Η μητέρα τους, εξοργισμένη από την αδικία, ζήτησε από τους γιους της να σκοτώσουν τον πατέρα τους.
Ο Κρόνος, ο μικρότερος γιος, επειδή ήταν απ’ τους πιο θαρραλέους, το βράδυ κρύφτηκε στο δωμάτιο των γονιών του και έκοψε τα γεννητικά όργανα του πατέρα του, τα οποία έπεσαν στη θάλασσα. Από αυτά τα όργανα γεννήθηκε η Αφροδίτη, οι Ερινύες, οι Νύμφες και οι Γίγαντες.
Μετά την πτώση του Ουρανού, αρχηγός του σύμπαντος έγινε ο Κρόνος. Αμέσως αποφυλάκισε τα αδέλφια του και παντρεύτηκε την Ρέα. Από την ένωσή τους γεννήθηκαν η Δήμητρα, η Εστία, η Ήρα, ο Άδης και ο Ποσειδώνας.
Ο Κρόνος όμως αποδείχθηκε χειρότερος από τον πατέρα του, φοβούμενος ότι τα παιδιά του θα τον εκθρόνιζαν, τα κατάπινε όταν γεννιούντο.
Η Ρέα, πριν γεννήσει τον Δία, το τελευταίο της παιδί, συμβουλεύτηκε τον Ουρανό και την Γη. Με την βοήθεια τους έκρυψε τον Δία σε μια σπηλιά στην Κρήτη και έδωσε στον Κρόνο να καταπιεί μια πέτρα αντί για τον γιο της.
Όταν μεγάλωσε ο Δίας νίκησε τον πατέρα του Κρόνο και με τα αδέλφια του έγιναν οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου.
3.3 Οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου
1. Η κορυφή του όρους Ολυμπος. 2. Οι 12 θεοί του Ολύμπου.
Ανάμεσα σε όλους τους θεούς που λάτρευαν οι Έλληνες, οι δώδεκα θεοί του όρους Ολύμπου, σχημάτιζαν μια ειδική κατηγορία. Οι θεοί του Ολύμπου ήταν ο Δίας, η Ήρα, η Αθηνά, ο Ποσειδώνας, ο Απόλλωνας, η Άρτεμις, η Δήμητρα, ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Άρης, ο Ήφαιστος και η Εστία.
Οι θεοί ζούσαν φιλικά μεταξύ τους, σε ένα ιδιαίτερα μαγευτικό ανάκτορο στην κορυφή του όρους Όλυμπος, στα όρια μεταξύ της Γης και του Ουρανού και έτσι μπορούσαν να επιτηρούν ό,τι γινόταν στο κόσμο.
Το κύριό τους μέλημα ήταν ο άνθρωπος, τον οποίο μερικές φορές «έλουζαν» με δώρα και μερικές φορές δίωκαν.
Ο Δίας ή Ζευς, ο πανταχού παρών «πατέρας των θεών και των ανθρώπων» κυβερνούσε τους Θεούς του Ολύμπου. Ο Δίας λεγόταν «Πολιεύς» πολιούχος και πατέρας της πόλης, «Πρόμαχος» αρχηγός στις μάχες, «Σωτήρ» σωτήρας και «Ελευθέριος» επειδή έδινε την ελευθερία σε αυτούς που προστάτευε.
Η Ηρα ήταν η αδελφή και σύζυγος του Δία, η οποία ήταν προστάτιδα των γυναικών και του γάμου.
Η Αθηνά, μια από τις πιο σημαντικές Ολύμπιες θεότητες, ήταν το σύμβολο της σοφίας και στη συνέχεια εξελίχθηκε σε πολιούχο θεά της Αθήνας. Τα σύμβολα της ήταν το δόρυ, η κουκουβάγια και η ελιά.
Ο Ποσειδών, αδελφός του Δία, ήταν ο θεός της θάλασσας, των ποσίμων υδάτων και πηγών και κυρίαρχος των θαλασσών.
Ο Απόλλων, γιος του Δίας και της Λητώς, γεννημένος στο ιερό νησί της Δήλου, ήταν ο θεός της μουσικής και της αρμονίας. Ήταν ο Θεός που περισσότερο από τους άλλους αντιπροσώπευε τις αξίες του Ελληνικού Πολιτισμού.
Η Άρτεμις, δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα, ήταν η αειπάρθενος θεά της άγριας φύσης και του κυνηγιού, προστάτιδα των λεχώνων γυναικών και της υπαίθρου.
Η Δήμητρα, θεά της βλάστησης και της γεωργίας, προστάτευε ιδιαίτερα τις καλλιέργειες δημητριακών και τους αγρότες.
3.4 Θρησκευτικά έθιμα
1. Αναπαράσταση τελετουργίας στο Ερέχθειο. 2. Συγκέντρωση ποµπής στο Λευκόριον του Κεραµεικού.
Η πίστη στους θεούς ήταν συνδεδεμένη με τις τελετουργίες, τις μυθολογικές παραδόσεις που μιλούσαν για τα κατορθώματα των θεών και τα θρησκευτικά έθιμα που εκτελούσε η πόλη. Στις θρησκευτικές τελετές, οι πολίτες τιμούσαν τους θεούς που τους προστάτευαν και συγχρόνως επιβεβαίωναν την εθνική τους ταυτότητα και το αίσθημα ότι ανήκαν στην πόλη ως σημαντικοί παράγοντες.
Τα κέντρα λατρείας ήταν οι ναοί που βρίσκοντο στην Ακρόπολη και την Αγορά. Ο ναός περιλάμβανε θρησκευτικά αγάλματα, προσκυνητάρια όπου γίνοντο οι τελετές, θυσιαστήρια και στοές στεγασμένες με κιονοστοιχίες για να προστατεύουν τους προσκυνητές από τον καιρό.
Κάθε σημαντικό γεγονός στην ζωή της πόλης και γιορτές κάθε είδους συμπεριλάμβαναν μια ή περισσότερες θυσίες για τις οποίες έπρεπε πρώτα να εκτελεστεί μια συγκεκριμένη τελετή.
Θρησκευτικές τελετές προς τιμή των θεών πραγματοποιούντο κατά την διάρκεια θρησκευτικών εορτών. Οι γιορτές γίνοντο για να θυμηθούν οι πολίτες σημαντικούς μύθους και περιλάμβαναν τελετές, θυσίες και αγώνες σε όλους τους τομείς της τέχνης.
Η πόλη της Αθήνας οργάνωνε πολλές γιορτές καθαρά τοπικής φύσεως αλλά υπήρχαν και τέσσερις αξιοσημείωτοι αγώνες κατά την διάρκεια των οποίων όλοι οι Έλληνες ενώνοντο για να τιμήσουν τους μεγαλύτερους θεούς. Αυτοί οι αγώνες, πιο γνωστοί ως Πανελλαδικοί, ήταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα.
3.5 Ναοί στην Ακρόπολη
1. Ναός Αθηνάς Νίκης. 2. Παρθενών, Ναός της Αθηνάς Παρθένου.
Με την κατάργηση της βασιλείας και την ισοπέδωση του ανακτόρου, ο λόφος της Ακροπόλεως μετατράπηκε στο θρησκευτικό κέντρο της πόλης.
• Παρθενώνας, ναός προς τιμή της θεάς Αθηνάς, προστάτιδας της πόλης της Αθήνας. Στο εσωτερικό του ναού υπήρχε το λατρευτικό χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου. Η θεά έστεκε όρθια ντυμένη με μακρύ χιτώνα ως τα πόδια, στο κεφάλι φορούσε κράνος διακοσμημένο με σφίγγα και δύο γρύπες, στο ένα χέρι κρατούσε μια φτερωτή Νίκη, και ακουμπούσε το άλλο στην ασπίδα της, κρατώντας δόρυ. Στον γλυπτό διάκοσμο του ναού υπάρχει η ζωφόρος με την απεικόνιση της Πομπής των Παναθηναίων, οι μετόπες με τον αγώνα των θεών του Ολύμπου κατά των Τιτάνων και τα αετώματα με την γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία (ανατολικό) και την διαμάχη της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα για την προστασία της Αττικής (δυτικό).
• Ναός της Αθηνάς Νίκης, μικρός ναός στον προμαχώνα των Προπυλαίων, είναι κτισμένος επάνω στον αρχαϊκό ναό της Αθηνάς. Εδώ φυλασσόταν το ξόανο της θεάς Αθηνάς Νίκης που κρατούσε στο δεξί χέρι ρόδι και στο αριστερό κράνος. Με το ρόδι και το κράνος συνενώνοντο ο ειρηνικός και ο πολεμικός χαρακτήρας της θεάς. Το λατρευτικό άγαλμα της θεάς ήταν χωρίς φτερά, για να μη φύγει ποτέ από την πόλη της Αθήνας.
• Ερέχθειο, κτίστηκε (5ος αι. πκχ.) στην περιοχή, όπου φύτρωσε η ελιά που η Αθηνά προσέφερε στους Αθηναίους. Στο ανατολικό μέρος του ναού υπήρχε ένα ιερό αφιερωμένο στην Αθηνά Πολιάδα, στη δυτική άκρη υπήρχαν τρία μικρότερα αφιερωμένα σε τοπικούς θεούς και τον Ποσειδώνα.
Στην βόρεια στοά του Ερεχθείου βρισκόταν ο τάφος του μυθικού βασιλιά Κέκροπα. Η στοά αυτή στηρίζεται σε αγάλματα νέων γυναικών από τις Καρυές, τις «Καρυάτιδες». Το Ερέχθειο πήρε το όνομά του από το μυθικό βασιλιά Ερεχθέα που λατρευόταν σε μία αίθουσα του ναού.
3.6 Ναοί στην πόλη των Αθηνών
1. Ναός του Ηφαίστου. 2. Ναός του Ολυμπίου Διός.
• Ναός του Ηφαίστου (Θησείο) στο λόφο του Αγοραίου Κολωνού δυτικά της Αγοράς, ήταν αφιερωμένος στον θεό Ήφαιστο, προστάτη της μεταλλουργίας, και την Αθηνά Εργάνη, προστάτιδα όλων των χειροτεχνών της πόλης. Τον τελευταίο μήνα της άνοιξης εδώ τελούντο τα Ηφαίστεια, με διθυραμβικούς χορούς, λαμπαδηδρομία και η πομπή προς το ιερό, με τη θυσία μεγάλου αριθμού αιγοειδών.
• Ναός του Ολυμπίου Διός ή Ολυμπιείο, η κατασκευή του ξεκίνησε τον 6ο αι. πκχ. Αλλά ολοκληρώθηκε τον 2ο αι. πκχ. επί του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού.
• Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, άμεσα συνδεδεμένος με την νίκη των Αθηναίων στην Μάχη του Μαραθώνα. Κάθε χρόνο την έκτη ημέρα του Βοιδρομίου, ημέρα της επετείου της Μάχης του Μαραθώνα, τελούντο μεγάλες θυσίες (500 ερίφια) και γιορτές ως εκπλήρωση του τάματος που είχαν κάνει οι Αθηναίοι στην θεά Αρτέμιδα για την νίκη τους στην μάχη.
• Ιερό της Μουνιχίας Αρτέμιδος, ένας από τους σημαντικότερους ναούς της Αττικής, αφιερωμένος στην θεά Άρτεμη. Βρισκόταν στη νότια πλευρά του λιμανιού της Μουνιχίας (Τουρκολίμανο) στον Πειραιά, στη θέση του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος. Ο ναός ήταν και ένα είδος «ασύλου» των πολιτών που νόμιζαν ότι αδικούνται, οι οποίοι κατέφευγαν εκεί, αν διώκοντο από την Πολιτεία και, είτε ανέμεναν την εκδίκαση της ένστασής τους, είτε επέβαιναν (με την ανοχή των Αρχών) στα πλοία του λιμένα Μουνιχίας και αυτοεξορίζοντο. Προς τιμή της Μουνιχίας Αρτέμιδος τελούντο κάθε έτος τα Μουνίχια, η σπουδαιότερη εορτή του Πειραιά, με αγώνες ναυτικού χαρακτήρα.
3.7 Ναοί και ιερά της Αττικής
1. Ναοί και ιερά της Αττικής. 2. Ιερό Ποσειδώνος στο ακρωτήριο του Σουνίου.
• Ιερό Διονύσου, στον δήμο Ικαρίας (Διόνυσος) στους πρόποδες του Πεντελικού όρους.
• Ιερό Παλληνίδος Αθηνάς στον Γέρακα, ένα από τα σπουδαιότερα και τα περισσότερο μνημονευμένα ιερά της Αττικής από την εποχή του Πεισίστρατου.
• Ιερό Ομβρίου Διός και Προοψίου Απόλλωνος, στο οροπέδιο του Προφήτη Ηλία Κορωπίου στον Υμηττό.
• Ναός Απόλλωνος Ζωστήρος, ναός του 6ου αι. πκχ. (αρχαϊκή περίοδος) το σημαντικότερο ιερό του δήμου των Αλών Αιξωνίδων (Βούλα – Βουλιαγμένη).
• Ιερό Ταυροπόλου Αρτέμιδος, στον δήμο των Αλών Αραφηνίδων (Λούτσα).
• Ιερό Βραυρωνίας Αρτέμιδος, στη ανατολική ακτή της Αττικής στον κολπίσκο της Βραώνα, ένα από τα αρχαιότερα και πιο σεβάσμια ιερά της Αττικής. Η Άρτεμις Βραυρωνία ήταν η θεά που προστάτευε τις επίτοκες και τις λεχώνες.
• Ιερό Ποσειδώνος, στο ακρωτήριο του Σουνίου, ένα από τα σημαντικότερα ιερά της Αττικής, το οποίο αναφέρεται και στην Οδύσσεια του Ομήρου (γ 278). Η περίοδος ακμής του Σουνίου υπήρξε ο 5ος αι. πκχ.
• Ιερό Σουνιάδος Αθηνάς, ναός με βωμό στο Σούνιο, βόρεια του ναού του Ποσειδώνος.
• Ναός του Άρη, στις Αχαρνές, που οικοδομήθηκε τον 5ο αιώνα και τον 1ο αι. πκχ. μεταφέρθηκε στην Αγορά της Αθήνας.
• Ιερό του Απόλλωνα Δαφνηφόρου, στη νότια πλευρά της Ιεράς Οδού, στην βυζαντινή Μονή Δαφνίου. Ο χώρος αυτός υπήρξε μία από τις πιο σημαντικές στάσεις της ελευσινιακής πομπής. Στο ιερό υπήρχε οργανωμένη λατρεία προς τιμή της Δήμητρας και της Περσεφόνης.
• Ιερό Αφροδίτης στην Ιερά Οδό στο Δαφνί, με μία προεξοχή βράχου στον περίβολο του ιερού με πολυάριθμες λαξευμένες κόγχες όπου οι πιστοί τοποθετούσαν τις προσφορές.
• Ιερό της Ελευσίνος αφιερωμένο στην θεά των σιτηρών, της βλάστησης και της γονιμότητας Δήμητρα και στην κόρη της Περσεφόνης, ένα συγκρότημα με μεγάλα οικοδομήματα, βωμούς για θυσίες, θησαυρούς και τον ιερότατο χώρο του Τελεστηρίου όπου τελούντο τα Ελευσίνια Μυστήρια.
3.8 Αθηναϊκές εορτές
Θρησκευτικές εορτές των Αθηναίων.
• Αγροτέρας θυσίες, γιορτή προς τιμή της Αρτέμιδος Αγροτέρας, η οποία τελείτο την 6η του μηνός Βοηδρομίωνος στην Αθήνα, στο ιερό της Αρτέμιδος στις Άγρες. Η γιορτή περιελάμβανε πομπή και θυσία κατσικιών.
• Ανθεστήρια, γιορτή προς τιμή του Διονύσου και του χθόνιου Ερμού. Κατά τη διάρκεια της γιορτής τελούντο αγωνίσματα και τα βραβεία των νικητών τα διένεμε ο άρχων βασιλεύς, ο οποίος είχε και την επιμέλεια της γιορτής.
• Απατούρια, γιορτή για την πανηγυρική εγγραφή των νέων κοριτσιών και αγοριών στους καταλόγους των πολιτών, προς τιμή του Διός Φατρίου.
• Βραυρώνεια, γιορτάζοντο κάθε πενταετία προς τιμή της Βραυρωνίας Αρτέμιδος. Την διεξαγωγή της τελετής είχαν δέκα ιεροποιοί και κατά την τελετή δέκα κορίτσια ηλικίας 5-10 ετών, καθιερώνοντο μέχρι την ημέρα του γάμου τους στην Αρτέμιδα.
• Γενέσια, πένθιμη γιορτή προς τιμή των προγόνων που περιελάμβανε θυσία προς τιμή της Γης και του «γενεθλίου» θεού ενός εκάστου νεκρού.
• Διονύσια εν Άστει (Μεγάλα), γιορτή προς τιμή του Διονύσου με περιφορά του αγάλματος του θεού και φαλλοφορία, θυσία ταύρου και θεατρικούς αγώνες.
• Διονύσια κατ’αγρούς (Μικρά), γιορτή προς τιμή του Διονύσου με ανταλλαγή σκωμμάτων και χειρονομιών με τους περαστικούς, με πομπές κανηφόρων, μασκαράτες, φαλλοφορίες, δραματικούς αγώνες, δημόσιο συμπόσιο με μουσική και χορό.
• Ηφαίστεια, γιορτή προς τιμή του Ηφαίστου με μεγάλη θυσία, μουσικοί αγώνες παιδιών και ανδρών και λαμπαδηφορία.
• Θεσμοφόρια, γιορτή προς τιμή της Δήμητρας με επίσημη πομπή των γυναικών προς την Ελευσίνα, όπου τελούντο τα Μυστήρια.
• Παναθήναια, η μεγαλύτερη γιορτή των Αθηνών προς τιμή της πολιούχου Παλλάδος Αθηνάς με αγώνες μουσικούς, γυμνικούς, ιππικούς, πυρρίχης, και λαμπαδηδρομίες. Η πομπή με το πέπλο της θεάς ξεκινούσε από τον Κεραμεικό και μέσω την Αγορά έφθανε στην Ακρόπολη όπου τοποθετείτο το πέπλο στο άγαλμα της θεάς.
3.9 Οι θεοί των Ελλήνων
Δώδεκα θεοί του Ολύμπου
Δίας, Ήρα, Αθηνά, Ποσειδών, Απόλλων, Άρτεμις, Δήμητρα, Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Ήφαιστος, Εστία
Δίας, πατέρας των θεών και των ανθρώπων
Ήρα, σύζυγος του Δία
Αθηνά, θεά της σοφίας, της στρατηγικής και του πολέμου
Ποσειδών, θεός της στεριάς και της θάλασσας
Απόλλων, θεός της μουσικής και του φωτός
Άρτεμις, θεά του κυνηγιού, βασίλισσα των βουνών και των δασών
Δήμητρα, θεά της γεωργίας και της γονιμότητας, προστάτιδα του γάμου και της μητρότητας
Ερμής, ο αγγελιαφόρος των θεών
Αφροδίτη, θεά του έρωτα και της ομορφιάς
Άρης, θεός του πολέμου
Ήφαιστος, θεός της φωτιάς, της χαλκουργίας και κυρίως της μεταλλουργίας
Εστία, θεά της εστίας, της οικιακής ζωής και της οικογένειας
Αλλοι θεοί
Διόνυσος
Διόνυσος, θεός του κρασιού, του κεφιού και της χαράς
Επιλογές :
Αρχική σελίδα : Ιστορία της πόλεως των Αθηνών
Κεφάλαιο 2 : Προϊστορική Αθήνα
Κεφάλαιο 4 : Μυκηναϊκή Αθήνα
Αθήνα 